Tư duy là gì? Đặc điểm, vai trò và cách phát triển

Tư duy liên quan đến việc tổ chức và giải thích thông tin cũng như sử dụng kinh nghiệm trong quá khứ để lập kế hoạch cho tương lai. Tư duy cũng cho phép giao tiếp với người khác, bày tỏ cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật. Tư duy có vai trò rất quan trọng trong cuộc sống và công việc hằng ngày.

Tư duy là gì?

Kỹ năng tư duy bao gồm lý thuyết, dự đoán, đánh giá, gợi lại trí nhớ và tổ chức suy nghĩ. Chúng là thứ mà ai cũng có nhưng không phải ai cũng biết cách sử dụng chúng một cách hiệu quả. Đó là những gì chúng ta sử dụng khi giải quyết vấn đề, đưa ra quyết định, tổ chức sự kiện hoặc xử lý thông tin.

Tư duy khác với các giác quan bởi vì nó phản ánh những thuộc tính bên trong, bản chất của các mối liên hệ có tính quy luật của sự vật, hiện tượng. Đó là một quá trình gián tiếp và khái quát, nảy sinh dựa trên hoạt động thực tế và vượt ra ngoài giới hạn của nhận thức cảm tính. Quá trình này bao gồm nhiều giai đoạn, bắt đầu từ khi cá nhân gặp phải một vấn đề và nhận thức về nó, cho đến khi tìm ra cách giải quyết vấn đề. Các giai đoạn này bao gồm: tiếp nhận vấn đề, xuất hiện và sàng lọc các phương án giải quyết, cuối cùng là thực hiện nhiệm vụ tư duy.

Tư duy có thể được phát triển và rèn luyện thông qua việc học hỏi, thực hành và trải nghiệm. Việc rèn luyện tư duy có thể giúp chúng ta trở nên linh hoạt hơn trong việc đối mặt với các tình huống phức tạp, đưa ra quyết định chính xác hơn và tạo ra giải pháp sáng tạo.

Đặc điểm của tư duy

Tính có vấn đề

Tư duy chỉ xuất hiện khi con người gặp phải tình huống có vấn đề, nghĩa là khi nhu cầu của con người không được đáp ứng hoặc gặp khó khăn, trở ngại trong quá trình hoạt động.

Tuy nhiên, không phải mọi tình huống “có vấn đề” đều đủ để kích thích hoạt động tư duy. Để tư duy được kích thích, cá nhân cần nhận thức đầy đủ về tình huống có vấn đề và chuyển nó thành một nhiệm vụ tư duy. Điều này đòi hỏi cá nhân nhận biết được những thứ mình đã biết, những thứ còn chưa biết, và có mong muốn tìm ra câu trả lời. Tư duy chỉ phát triển khi dựa trên cơ sở này. Tính “có vấn đề” là đặc trưng cơ bản và quan trọng nhất trong quá trình tư duy. Nếu không có tình huống có vấn đề, quá trình tư duy sẽ không thể hình thành và phát triển.

Ví dụ: Bạn là một nhân viên marketing mảng truyền thông xã hội cho một công ty bán lẻ thời trang. Mới đây, doanh thu bán hàng online của công ty có dấu hiệu sụt giảm. Nhiệm vụ của bạn là tìm ra nguyên nhân dẫn đến sự sụt giảm này và đề xuất giải pháp cải thiện. Để giải quyết vấn đề này, bạn cần:

• Thu thập dữ liệu về doanh thu bán hàng online, lượt truy cập website, tỷ lệ chuyển đổi,…
• So sánh dữ liệu hiện tại với dữ liệu trước đây để xác định thời điểm bắt đầu sụt giảm.
• Phân tích các yếu tố có thể ảnh hưởng đến doanh thu, ví dụ như: chiến dịch marketing, sản phẩm, giá cả, đối thủ cạnh tranh,…
• Đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đến doanh thu.
• Xác định nguyên nhân chính dẫn đến sự sụt giảm.
• Đề xuất giải pháp để khắc phục nguyên nhân chính.
• Lập kế hoạch triển khai giải pháp.
• Theo dõi và đánh giá hiệu quả của giải pháp.

Tư duy có tính gián tiếp

Tư duy không phản ánh trực tiếp hiện thực thông qua các giác quan mà qua các hình ảnh, khái niệm, biểu tượng.

Tính gián tiếp của tư duy được thể hiện đặc trưng nhất là thông qua việc con người sử dụng ngôn ngữ. Ngôn ngữ cho phép mỗi cá nhân áp dụng kiến thức và kinh nghiệm vào quá trình tư duy, như quy tắc, khái niệm, công thức, quy luật, từ đó giúp nhận biết và hiểu rõ hơn về bản chất của các sự vật, hiện tượng. Ngoài ra, tính gián tiếp của tư duy còn thể hiện qua việc con người sử dụng công cụ và máy móc để nhận thức về đối tượng mà không cần tiếp xúc trực tiếp với chúng. 

Nhờ tính gián tiếp này, tư duy con người mở rộng khả năng nhận thức mà không gặp hạn chế, có thể tạo ra những phán đoán mang tính khoa học về cả quá khứ và tương lai của các sự vật, hiện tượng.

Ví dụ: Bạn là một nhân viên marketing, được giao nhiệm vụ phát triển chiến lược marketing cho một sản phẩm mới. Để hoàn thành nhiệm vụ này, bạn cần:

• Sử dụng ngôn ngữ: Bạn sử dụng ngôn ngữ để thu thập thông tin, phân tích thông tin, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá chiến dịch marketing.
• Sử dụng logic: Phân tích thông tin, lập kế hoạch và đánh giá chiến dịch marketing.
• Vận dụng kiến thức: Thị trường, marketing, sản phẩm để xây dựng chiến dịch marketing hiệu quả.
• Sử dụng kinh nghiệm: Sử dụng kinh nghiệm của bản thân và của những người khác để thực hiện chiến dịch marketing thành công.

Tính trừu tượng và khái quát

Tính trừu tượng của tư duy cho phép chúng ta tách ra những yếu tố quan trọng và loại bỏ những yếu tố không cần thiết, trong khi khái quát cho phép chúng ta tổng hợp tri thức từ các đối tượng khác nhau dựa trên những thuộc tính và đặc điểm chung.

Với tính trừu tượng, chúng ta có khả năng tách biệt những yếu tố không quan trọng và tập trung vào những điểm quan trọng nhất của vấn đề, sự vật hay hiện tượng. Điều này giúp có cái nhìn sáng tạo và đa dạng về các khía cạnh của vấn đề, từ đó có thể tiến hành khái quát để tạo ra một mô hình hoặc ý thức chung về nhóm các đối tượng dựa trên các thuộc tính tương tự.

Có tính trừu tượng và khái quát trong tư duy không chỉ giúp chúng ta giải quyết các vấn đề hiện tại một cách hiệu quả, mà còn mở ra khả năng giải quyết các vấn đề trong tương lai.

Ví dụ như khi lập kế hoạch marketing:

• Tính trừu tượng: Xác định mục tiêu marketing (tăng nhận thức về thương hiệu, tăng doanh số bán hàng,…) mà không cần đi sâu vào chi tiết cụ thể của từng chiến dịch.
• Tính khái quát: Tóm tắt các kênh marketing chính (quảng cáo trực tuyến, quảng cáo truyền thống,…) và phân bổ ngân sách phù hợp.

Tư duy gắn liền với ngôn ngữ

Ngôn ngữ đóng một vai trò không thể thiếu trong quá trình biểu đạt kết quả của tư duy. Nó là công cụ quan trọng để chúng ta có thể truyền đạt những dự đoán, khái niệm và ý tưởng về các sự vật, sự việc. Ngôn ngữ hiện tại mà chúng ta sử dụng đã trải qua quá trình phát triển dài trong lịch sử nhân loại, là kết quả của sự phát triển của tư duy con người.

Nếu không có tư duy, không có khả năng suy nghĩ, thì ngôn ngữ không thể tồn tại. Tương tự, nếu không có ngôn ngữ, quá trình tư duy cũng không thể được biểu hiện và truyền đạt.

Ví dụ như khi viết bài cho một blog du lịch, bạn cần phân tích chủ đề, xác định đối tượng mục tiêu, nội dung bài viết (ví dụ: điểm đến mới nổi, trải nghiệm độc đáo,…). Sắp xếp các ý tưởng, thông tin theo trình tự logic, thu hút người đọc. Sử dụng ngôn ngữ miêu tả sinh động, hình ảnh so sánh ấn tượng, phù hợp với đối tượng mục tiêu.

Các loại hình tư duy phổ biến

• Tư duy logic: Loại hình tư duy này dựa trên logic và lý luận để suy luận, phân tích và giải quyết vấn đề. Tư duy logic giúp sắp xếp thông tin một cách hợp lý, xác định mối liên hệ giữa các yếu tố và đưa ra kết luận chính xác.

• Tư duy sáng tạo: Loại hình tư duy này tập trung vào việc tạo ra những ý tưởng mới mẻ, độc đáo và có giá trị. Nó là khả năng nhìn nhận vấn đề theo cách mới, kết nối các ý tưởng tưởng chừng không liên quan, và đưa ra những giải pháp hiệu quả.

• Tư duy tri giác: Loại hình tư duy tri giác là quá trình xử lý thông tin từ các giác quan, bao gồm thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác và xúc giác, để tạo ra một bức tranh toàn diện về thế giới xung quanh. Nó tập trung vào các chi tiết cụ thể và hiện tại, giúp con người nhận thức và phản ứng với môi trường một cách trực tiếp.

• Tư duy phản chiếu: Đây là một quá trình suy nghĩ sâu sắc về bản thân, trải nghiệm, hành động, niềm tin và giá trị của mỗi cá nhân. Nó bao gồm việc xem xét các khía cạnh khác nhau của cuộc sống như suy nghĩ, cảm xúc, hành vi, mối quan hệ.

• Tư duy phi hướng: Tư duy phi hướng là một hình thức tư duy trừu tượng, không dựa trên trực tiếp trải nghiệm mà thay vào đó dựa trên các khái niệm và lý thuyết. Nó tập trung vào việc phát triển các lý thuyết, nguyên tắc và hệ thống quy tắc để giải thích, dự đoán và điều khiển thực tế.

• Tư duy phản biện: Loại hình tư duy này tập trung vào việc đánh giá và phân tích thông tin một cách khách quan và có hệ thống.

• Tư duy trực quan: Loại hình tư duy này dựa trên hình ảnh và biểu tượng để thu nhận và xử lý thông tin. Tư duy trực quan giúp hiểu rõ các khái niệm phức tạp, hình dung các mối liên hệ và đưa ra giải pháp sáng tạo.

• Tư duy khái niệm: Loại hình tư duy này sử dụng các khái niệm và định nghĩa để suy nghĩ và giải quyết vấn đề. Tư duy khái niệm giúp hiểu rõ bản chất của vấn đề, phân loại thông tin và đưa ra kết luận chính xác.

• Tư duy hệ thống: Loại hình tư duy này tập trung vào việc xem xét các yếu tố trong một hệ thống và mối liên hệ giữa chúng. Giúp hiểu rõ cách thức hoạt động của hệ thống, dự đoán hậu quả của các thay đổi và đưa ra quyết định hiệu quả.

Tầm quan trọng của tư duy

Kỹ năng tư duy rất quan trọng ở mọi cấp độ nghề nghiệp trong mọi ngành. Những cá nhân có kỹ năng tư duy có thể làm việc tốt với người khác và làm việc độc lập để giải quyết các vấn đề, chẳng hạn như vấn đề tài chính, vấn đề quản lý và quy trình thiếu hiệu quả. Vì lý do này, các công ty đánh giá cao và ưu tiên những ứng viên thể hiện kỹ năng tư duy tốt. Một số vai trò của tư duy có thể kể đến như:

Giúp con người nhận thức thế giới

Nhờ tư duy, con người có thể thu nhận thông tin, phân tích, đánh giá và hiểu được bản chất của các hiện tượng, sự vật xung quanh. Từ đó có thể hình thành những quan điểm, ý kiến ​​của riêng mình về thế giới.

Là cơ sở để định hướng hành động

Tư duy giúp con người xác định mục tiêu, lập kế hoạch và lựa chọn phương hướng phù hợp để đạt được mục tiêu đó. Nhờ vậy, con người có thể hành động một cách chủ động, hiệu quả và tránh được những sai lầm không mong muốn.

Giúp giải quyết vấn đề

Tư duy sáng tạo giúp chúng ta suy nghĩ vượt ra khỏi những giải pháp truyền thống và tìm ra các phương án mới. Bằng cách tưởng tượng, liên kết ý tưởng và suy luận logic, mỗi cá nhân có thể tạo ra các giải pháp đột phá. Đồng thời, nó cũng giúp đánh giá các giải pháp tiềm năng bằng cách xem xét ưu, nhược điểm, khả năng thực hiện và tác động dự kiến của từng giải pháp. Dựa trên quá trình này, có thể lựa chọn giải pháp tốt nhất.

Thúc đẩy sự sáng tạo

Tư duy sáng tạo giúp con người tìm ra những ý tưởng mới, độc đáo và có giá trị. Nhờ vậy, con người có thể đóng góp cho sự phát triển của khoa học, kỹ thuật và xã hội.

Nâng cao chất lượng cuộc sống

Tư duy đúng đắn giúp mỗi cá nhân đưa ra những quyết định sáng suốt, giải quyết vấn đề hiệu quả và đạt được thành công trong cuộc sống. Từ đó, chất lượng cuộc sống của con người cũng được nâng cao.

Làm thế nào để phát triển tư duy?

Phát triển tư duy là một quá trình cần sự kiên trì và nỗ lực, nhưng nó sẽ mang lại cho mỗi người nhiều lợi ích trong công việc và cuộc sống. Một số cách để phát triển tư duy bao gồm:

• Đọc sách mỗi ngày: Đọc sách là một cách tuyệt vời để tiếp thu kiến thức mới, mở rộng tầm nhìn và kích thích tư duy phản biện. Hãy chọn những cuốn sách thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để đa dạng hóa kiến thức và góc nhìn của bản thân.

• Chăm sóc sức khỏe bản thân: Một cơ thể khỏe mạnh sẽ giúp chúng ta có tinh thần minh mẫn và tư duy sáng tạo hơn. Hãy tập thể dục thường xuyên, ăn uống đầy đủ dinh dưỡng và ngủ đủ giấc để đảm bảo sức khỏe cho bản thân.

• Hành động nhiều hơn nói: Đừng chỉ suy nghĩ về những điều mà bản thân muốn làm, hãy hành động để biến chúng thành hiện thực. Thử thách bản thân với những điều mới mẻ và học hỏi từ những trải nghiệm của mình.

• Chơi game giải đố, Quiz game: Các trò chơi này giúp rèn luyện khả năng tư duy logic, giải quyết vấn đề và đưa ra quyết định của bản thân.

• Phát triển bản thân dựa trên nền tảng đã có: Đừng chỉ tập trung vào việc học hỏi những điều mới mà hãy dành thời gian để củng cố kiến thức và kỹ năng mà bản thân đã có.

• Học hỏi từ chính những lỗi sai: Mọi người đều mắc sai lầm, điều quan trọng là học được gì từ những sai lầm đó. Hãy xem mỗi sai lầm là một cơ hội để phát triển và hoàn thiện bản thân.

• Viết ra những ý tưởng mới nghĩ ra trong đầu: Viết nhật ký hoặc ghi chép những ý tưởng mới sẽ giúp mỗi người sắp xếp suy nghĩ và phát triển những ý tưởng sáng tạo.

• Thử thách bản thân ở những lĩnh vực mới: Đừng ngại bước ra khỏi vùng an toàn và thử thách bản thân với những điều mới mẻ. Điều này sẽ giúp mỗi cá nhân phát triển tư duy và khám phá tiềm năng của bản thân.

• Chăm sóc sức khỏe tinh thần: Một tinh thần khỏe mạnh sẽ giúp chúng ta suy nghĩ tích cực và sáng tạo hơn. Hãy dành thời gian cho những hoạt động mà bản thân yêu thích, đồng thời dành thời gian hơn cho gia đình và bạn bè.

Các phẩm chất của tư duy

• Sự sắc bén và khái quát: Tư duy có khả năng hiểu rõ từng chi tiết nhỏ và cũng có khả năng nhìn nhận tổng thể của nhiều vấn đề. Nó có khả năng tiếp thu tri thức từ nhiều nguồn khác nhau và có tầm nhìn rộng lớn.

• Sự linh hoạt và mềm dẻo: Tư duy có khả năng thay đổi suy nghĩ một cách dễ dàng, không bị giới hạn bởi quy tắc hay kiểu mẫu cố định. Nó có khả năng đối mặt với các vấn đề phức tạp, tìm ra các giải pháp sáng tạo và linh hoạt.

• Sự logic và chặt chẽ: Tư duy tuân thủ các quy luật logic và biểu đạt suy nghĩ một cách có hệ thống. Khả năng liên kết các sự kiện với nhau và hiểu được sự tương quan giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.

• Sự phê phán: Tư duy có khả năng tiếp nhận thông tin một cách khách quan và đánh giá một cách công bằng. Nó không chấp nhận thông tin một cách cảm tính mà luôn tìm kiếm minh chứng và cơ sở để xác nhận vấn đề.

• Sự độc lập: Tư duy có khả năng tự mình tìm ra phương pháp giải quyết vấn đề, xử lý thông tin và đưa ra quyết định. Có khả năng sáng tạo, tìm ra những phương hướng mới và hiệu quả.

Tư duy là một quá trình phức tạp và vô cùng quan trọng, nó đóng vai trò then chốt trong việc định hình cuộc sống của mỗi người. Nó là khả năng nhận thức, phân tích, đánh giá và giải quyết vấn đề, đồng thời giúp con người định hướng hành động và đưa ra những quyết định sáng suốt.